Een bijzondere reis door de Koloniën van Weldadigheid in Drenthe

Het begin: Frederiksoord

Onze tijd in Drenthe begon in het plaatsje Frederiksoord. Niet voor niets, want dit is meteen de plek waar de historie rondom de Koloniën van Weldadigheid startte. In 1818 richtte oud officier Johannes van den Bosch hier de zogeheten ‘Maatschappij van Weldadigheid’ op. In de jaren daarvóór was hij teruggekeerd uit Indonesië. Hij schrok van wat hij aantrof in Nederland. Napoleon had ons land verlaten en het achtergelaten in diepe armoede. Een groot deel van de bevolking had geen eten, huis of werk. Het raakte Johannes en hij besloot de armoede te gaan bestrijden. Hij bedacht een revolutionair plan: arme gezinnen kregen de kans een bestaan op te bouwen op de woeste gronden in Drenthe. Ze kregen een huis, kleding, eten, een hectare land om voedsel te verbouwen, kinderen kregen onderwijs en er was gezondsheidszorg beschikbaar. Johannes geloofde echter níet in liefdadigheid, omdat dit mensen lui zou maken. Hij wilde ze verantwoordelijkheid geven voor hun eigen leven. Hun eigen bestaan. En dus was alles wat ze ‘kregen’ een lening, die de gezinnen in 16 jaar tijd af mochten betalen. Dat lijkt misschien heel normaal, maar voor die tijd was het dat zeker niet! In zekere zin heeft Johannes hier de basis gelegd voor een aantal belangrijke pijlers van onze verzorgingsstaat: gezondsheidszorg voor iedereen, kinderen die schoolplicht hadden en mensen gelijke kansen geven. In die tijd was dit revolutionair.

Via wat wij tegenwoordig crowdfunding zouden noemen, haalde hij geld op bij allerlei notabelen in Nederland. Die waren erg blij met het plan van Johannes, want ze vonden de armen in de steden maar lastig… En zo ontstond in 1818 de eerste Kolonie van Weldadigheid: Frederiksoord in Drenthe. 52 gezinnen startten er een nieuw bestaan. In de jaren er na volgden er nog 6 andere Koloniën, waarvan 2 in het tegenwoordige België liggen. Elke kolonie was anders van aard, maar de kern van altijd dat mensen met een slecht bestaan een nieuwe kans kregen, mits ze er zelf hard voor wilden werken. Er zouden uiteindelijk duizenden kolonisten zijn, ook in Frederiksoord. Tot op de dag van vandaag zie je de historie er terug: van de oude koloniehuisjes die er nog staan tot de typisch rechtlijnige landschapsstructuur en de verhalen die oude bewoners van de kolonie delen.

Één van de plekken waar je die verhalen terug vindt, is Museum De Proefkolonie in het hart van het oude Frederiksoord. Ik ben niet zo’n grote museum fan, maar dit is echt een enorme aanrader! In een bepaald tijdslot word je door het museum geleid en ga je van ruimte naar ruimte. Oude verhalen van de eerste kolonisten zijn opgetekend en hier in video nagespeeld. Daardoor gaat het echt leven. Je voelt de hoop en de rauwheid van het bestaan van het doek spatten. Wat het vervolgens nóg meer kleur gaf, was de tocht die we maakten met lokale gids Bob. Bob verzorgt rondleidingen per elektrische Kolonie Express. Al rijdend door de bossen en langs historische gebouwen, vertelt hij van alles over de Koloniën van Weldadigheid en hoe het leven er toen was. Een ontzettend leuke tocht, waar we zo mogelijk nog meer van onder de indruk waren. Na afloop waren we er echt even stil van. Gefascineerd door een geschiedenis die we nog nooit hadden gehoord en die toch zo bepalend is geweest. Voor zowel Drenthe als ook Nederland. 1 op de 16 Nederlanders stamt zelfs af van een ‘kolonist’! Als je het leuk vindt, kun je hier checken of jij van een kolonist afstamt .

Deze indrukwekkende dag eindigde voor ons bij Hotel Logement Frederiksoord; een oud hotel in een prachtig pand. Vroeger overnachtten de ministers uit het westen hier, wanneer ze in de kolonie op bezoek kwamen. Ook Johannes zelf schijnt er overnacht te hebben. Een bijzondere plek dus!

Aan de achterzijde heeft het hotel bovendien een enorme tuin, die direct grenst aan het Drenthse bos. Daar hebben we ’s avonds heerlijk gezeten, gegeten én de volgende ochtend ontbeten. Een fijne uitvalsbasis om Frederiksoord en omgeving te leren kennen.

De strafkolonie Veenhuizen

Tijdens de 4 dagen die we in Drenthe verbleven, bezochten we nog een andere Kolonie van Weldadigheid. Veenhuizen, wat op een half uurtje rijden van Frederiksoord ligt. Veenhuizen heeft echter een heel andere achtergrond en is van daaruit ook wat bekender als zogeheten ‘strafkolonie’. Het echter verhaal ligt iets genuanceerder. Veenhuizen werd als kolonie in 1823 gesticht, met als bedoeling hier 4.000 wezen op te gaan vangen. Doordat Nederland er in die tijd zo slecht aan toe was, waren er veel kinderen die geen ouders meer hadden en op straat leefden. Johannes’ originele idee kwam ongetwijfeld vanuit een goede plek, er kwam echter al heel snel protest. Veel wezen die naar Veenhuizen werden gehaald, bleken namelijk nog andere familieleden te hebben. En dus kwam er al snel een einde aan de stroom wezen die naar Veenhuizen afreisde.

Koning Willem vroeg Johannes vervolgens ruimte beschikbaar te stellen voor klaplopers. Mensen die bedelden, eten stalen. Kleine vergrijpen en een last binnen de steden, maar geen criminelen. Zo geschiedde. Het grote verschil met een kolonie als Frederiksoord was, dat Veenhuizen vanaf dat moment een zogeheten ‘onvrije’ kolonie was. Als je er eenmaal aankwam, mocht je niet meer buiten de kolonie komen. Bewoners, die hier verpleegden werden genoemd, stonden onder voortdurend toezicht en je kon er alleen uit komen als je je jarenlang goed gedroeg en een bepaald bedrag bij elkaar had gespaard. Een totaal ander verhaal dus dan in Frederiksoord…

De 3 gestichten die Veenhuizen had, kwamen in 1875 in handen van het ministerie van justitie. Vanaf dat moment werden die gestichten meer en meer ingericht als gevangenissen. De originele bewoners van Veenhuizen leefden tot maar liefst 1984 afgesloten van de buitenwereld. Zij werkten veelal in de gevangenissen van Veenhuizen of hadden een andere baan voor justitie. Buiten de poorten van Veenhuizen was Nederland, daarbinnen golden andere, eigen regels. Bizar om je voor te stellen toch?

Wij hebben uiteindelijk een hele dag in Veenhuizen door gebracht en eerlijk? Het was niet genoeg . We gaan zeker weten nog eens terug, want wat valt hier veel te zien en te ervaren! Lokale gids Gerrit leidde ons in de ochtend rond. Eerst door het Gevangenismuseum, wat opnieuw een enorme aanrader is. Hier wordt het verhaal van de Koloniën van Weldadigheid en meer specifiek dat van de strafkoloniën, waaronder Veenhuizen, prachtig verteld. Omdat er zo veel op schrift bewaard is gebleven, zijn de verhalen en achtergronden in het museum 100% zo gebeurd. Je kunt niet anders dan er in worden mee gesleurd. Wat ik hier ook boeiend vond, was dat je echt een reis maakt in de tijd. Vanaf de oorsprong in 1818 naar het hier en nu en de manier waarop we vandaag de dag met gedetineerden om gaan. Inclusief persoonlijke verhalen van mensen die op dit moment in Veenhuizen gevangen zitten. Het geeft een ander perspectief. Het laat je nadenken over dingen die je anders vluchtig op het nieuws voorbij ziet komen…

Na het museum, stapten we samen met Gerrit en tweede gids Anne in de boevenbus. Letterlijk de oude bus waarmee de ‘verpleegden’ in Veenhuizen over het terrein van de kolonie rond werden gereden. We reden langs het oude verenigingsgebouw, de verschillende gestichten, het water waarover de verpleegden vroeger in Veenhuizen aankwamen, we namen een kijkje in een oude gevangenis en we bezochten de oude begraafplaats. Gerrit en Anne wisten ontzettend veel te vertellen en maakten dit voor ons echt onvergetelijk!

In de middag zijn we wat gaan eten bij Piepers en Paupers. De naam alleen al is geweldig toch? Samen met bierbrouwerij Maallust en kaasmakerij Kaaslust ligt dit op het terrein van de oude kolonie. In prachtige oude panden, die in ere zijn hersteld. Los van dat het stuk voor stuk leuke plekken zijn om te genieten van een hapje en een drankje, is het hier ook wederom de omgeving die het zo bijzonder maakt. Het voelt soms bijna alsof je in een moderne versie van de oude DDR zit. Berlijn op z’n rauwst. En dat in Nederland!

’s Avonds sliepen we in dit oude bewaardershuisje bij de gevangenis van Veenhuizen. Een bijzondere plek om te overnachten. We hadden er allebei een speciaal gevoel bij. De wetenschap dat hier duizenden mensen hebben gelopen. Wezen, landlopers, gevangenen. Je vóelt er gewoon de historie en oude verhalen. Een bijzondere laatste avond in Drenthe.

Ik kan nog veel meer vertellen en ben nog lang niet uitgepraat over Drenthe . Over de Koloniën van Weldadigheid. Daarover later meer. Voor nu hoop ik dat dit verhaal je net zo fascineert en verbaast, als dat het mij deed. Mocht je er nog niet zijn geweest, ga er da absoluut heen! Het is een regio die je gezien moet hebben en waar je de historie zelf moet voelen. Een aanrader! Meer informatie over de Koloniën van Weldadigheid vind je hier. Mocht je 't trouwens interessant vinden meer te lezen over het leven in de koloniën toentertijd, dan is dit boek een aanrader: